مشخصات درخت چنار:

الف گیاهشناسی چنار:

چنار درخت بزرگ و زیبایی ست با تنه مستقل تاجی گسترده و شاخه های قوی. این ویژگی ها موجب شده اند تا چنار در ردیف مهمترین درختان سایه دار  پارکها و حاشیه خیابانها قرار گیرد.

بلندی درختان چنار در گونه های مختلف کم و بیش متفاوت است چنانچه در گونه p.orientalis به 30متر و در p.occidentalis  به 40متر میرسد. قطر تنه چنار نیز زیاد است و گاه در تمام گونه های آن به بیش از 10متر میرسد .

ریشه اصلی چنار از ابتدای رشد قوی و عمیق در خاک فرو میرود و در سنین بالا میتواند تا 4متر در خاک فرو رود و از رطوبت عمق خاک استفاده نماید .

ساقه و تنه چنار دانه  زاد اسوار استوانه ای و نسبتا پرچوب است. شاخه ها از ارتفاع معینی از تنه منشعب می شوند و تاج درخت را بوجود میآورند در حالی که ساقه درختان شاخه زاد چنار معمولا باریک و بلند و گاه کج و معوجند و با بالا رفتن سن درخت تنه اش صاف میشود.

پوست ساقه چنار در جوانی مفرغی رنگ است ولی ریتیدوم آن که خاکستری رنگ است هر ساله در فصل رویش از تنه درخت جدا شده میریزد. محل ریزش ریتیدوم روی تنه درخت به صورت لکه های سبز مایل به مفرغی مشاهده میشود.

شاخه های اصلی قطور و محکم چنار ،در جهات مختلف میرویند و مجموعا تاج نامنظم درخت را به وجود می آورند . شاخه های فرعی نیز به صورت نامنظم از شاخه های اصلی منشعب میشوند.

بر روی درخت چنار 3نوع جوانه مشاهده میشوند. جوانه اصلی که در انتهای ساقه و شاخه های اصلی قرار میگیرد  و سبب رویش طولی ساقه . شاخه ها میشود. این جوانه ها درشت و خمره ای شکلند و از فلس های قرمز مایل به قهوه ای پوشیده شده اند. جوانه فرعی که از رویش آنها شاخه های فرعی بوجود می آید ،روی شاخه ها قرار دارند و از جوانه های اصلی کوچکترند. این جوانه ها مخروطی اند و از فلسهای قهوه ای رنگ پوشیده شده اند.

جوانه های خفته،روی ساقه و تنه درخت به صورت ناپیدا یافت میشوند. در صورتی که قسمت هایی از تنه در معرض تابش نور قرار گیرد از این تنه ها جست ها و جوش ها میرویند و تنه را گره دار میسازند. این جوانه ها در ظاهر دیده نمیشوند و رویش آنها منوط به تابش نور کافی و مواد غذایی فراوان است. علاوه بر جوانه های ذکر شده ، جوانه های نابجا روی ساقه و  شاخه ها نیز قرار دارند و هنگام قلمه زدن در اثر هورمون های ریشه زا  مثل اکسین سبب ریشه زایی میشوند.

چنار از جمله درختان پهن برگ و خزان کننده است. برگ های چنار منفرد متناوب  و دارای پهنک پنجه ای نسبتا پهنی است . هر برگ دارای 5-3 لوب نوک تیز و پای برگ ها دارای 2 گوشوارک نسبتا بزرگ برگ مانند است. قاعده برگ قلبی شکل، کناره برگ فاقد دندانه و دارای موجهای سینوسی است. دمبرگ به طول 5تا10 سانتی متر و پوشیده از کرکهای خاکستریست. سطح بالایی را روی برگ به رنگ سبز روشن است. برگهای جوان کرکهایی دارند که به تدریج با بالا رفتن سن برگ از تراکم آن کاسته میشود. پشت برگ به رنگ نقره ای مایل به سبز است و کرکهای بیشتری دارد. رگبرگها به شکل پنجه ای و منشعب هستند. رگبرگهای میانی نسبتا قطورند و در پشتد برگ به صورت برجسته دیده میشوند.

چنار درختی ست یک پایه با گلهای تک جنس و شبیه هم که بر روی گل آذین های فشرده کروی شکل قرار دارند . زمان گلدهی آن در ماههای فروردین و خرداد است. لقاح آن نیز به دو صورت خودگشنAutogame و هم دگرگشن Heterogame انجام میشود.میوه چنار پس از تلقیح گلهای ماده به شکل کوزه های کوچک و سبز رنگی روی نهنجی کروی شکل ظاهر میشود. پس از مدتی میوه ها به فندقه های خشک و مرکب تبدیل و در همان سال میرسند.

میوه چنار دانه ای دو لپه ای دارد که در داخل فندقه قرار گرفته است. اگر میوه ها (فندقه ها) در محیط مناسبی از نظر شرایط خاک و رطوبت پراکنده شوند ،در زمانی کمتر تز 10روز  رشد کرده و خود را نمایان میسازد. با این وجود قوه ی نامیه بذر چنار بسیار کم است و اگر بذر کهنه شود، ممکن است رشد نکند

ارزش اقتصادی چنار:

1-مصارف صنعتی :

چوب چنار جزء چوبهای بسیار خوب صنعتی ست که بدون آغشته کردن آن با مواد ضد عفونی کننده ،مدتهای طولانی در مقابل تغییرات جوی سالم میماند.

در،پنجره و ستونهای بسیاری از بناهای تاریخی شهرهای ایران ازجمله در اصفهان بنای عالی قاپو،چهلستون،مسجد مدرسه چهارباغ،ساختمتنهای اربابی منطقه بختیاری و غیره از چوب چنار ساخته شده است ودر سراسر عمر این بناها،سالم و بی عیب باقی مانده اند

2.مصارف دارویی:

از پوست درخت چنار برای از میان بردن لکه های پوستی ، از ریشه اش برلی درمان مار گزیدگی ،از میوه و برگ آن برای رفع ناراحتیهای حلق و گرفتگی صدا استفاده میشود.

3-استفاده از برگ چنار جهت تهیه خاکبرگ:

این نوع خاک در باغبانی مصارف زیادی دارد.علاوه بر اینکه ازین نوع خاک میتوانیم در مخلوط خاکها استفاده کنیم سرند کردن آن را نیز میتوان به عنوان مالچ و پوشش روی بذرهای کاشته شده پاشید و از آن استفاده کرد.

آشنایی با گونه چنار خاوری یا معمولی با نام علمی Platanus orientalis :

ارتفاع این درخت به 30متر میرسد و تنه اصلی معمولا تا انتهای تاج ادامه می یابد. تنه آن قطور است و لایه خارجی پوست به شکل قطعاتی به نام ریتیدوم در اندازه های مختلف از درخت جدا میشوند. لایه داخلی که بافی میماند ، صاف و روشن و در جوانی تا حدودی سبز رنگ است اما در سنین پیری چوب پنبه ای یشود و شیارهای بلریک و نا منظم  طولی در آن ایجاد میشود. برگها متناوبند و 7-5 لوب عمیق دارند.گاه برگهای شاخه های جوان دارای 3لوب هستند. پهنک برگ پنجه ای ست و سطح خارجی آن در جوانی پوشیده از کرک است. دمبرگ در قاعده متورم است . میوه آن به شکل مجتمع است و در گروههای 3تا 4تایی یا بیشتر و گاه 2تایی دیده میشوند. گل به صورت تک جنس،کوچک،سبزفام و مجتمع است که از فروردین تا خرداد به صورت گل آذین های کروی در راس شاخه ظاهر میشود.

این گونه در شرایط  آب و هوایی تهران به خوبی رشد میکند و از  گونه های سازگار است انتشار جغرافیایی آن در جنوب شرقی اروپا و مرکز آسیاست.

شرایط مطلوب اکولوژیک چنار خاوری:

الف: شرایط زیستگاهی:

آب و هوا: درخت چنار در هوای معتدل و کمی سرد نظیر ارتفاعات البرز و شمیرانات رشد خوبی دارد. چنار بسیار آب دوست است ودر مکان هایی که جوی آب از کنار آن میگذرد تهویه ریشه های آن بخوبی صورت میگیرد و رشد سریعی دارد.

درخت چنار در تهران ، سرمای خشک تاحدود 21- درجه سانتیگرا و گرمای 42+ درجه سانتی گراد را تحمل میکند ، ولی گرمای شدید جنوبی و ساحلی ایران را تحمل نمیکندو برگهای آن در تابستان خشک میشوند.

جوانه های باز شده چنار به سرمای دیررس بهاره حساسند و در موارد استثنایی در استان تهران که دمای هوا دربه زیر صفر رسیده است ، جوانه ها دچار سرما زدگی شده اند.

خاک: چنار به علت داشتن ریشه های قوی وعمیق ، در خاکهای  نسبتا  ریز بافت ، عمیق آبرفتی ، با رطوبت متعادل و هکشی خوب رشد میکند. در خاکهای کم عمق ، سنگلاخی، یا قلوه سنگی، متراکم یا درشت افت و آهکی رشد آن محدود میشود و قبل از فصل پاییز خزان میکند، (مانند خاک منطقه جنوب تهران که به علت فشردگی و وجود لایه های تقریبا غیر قابل نفوذ در قسمت های زیرین ، مانع از رشد ریشه ها شده است) و تجمع زیاد آب در خاک ، ریشه ها را خفه  میکند. بنابرین از کاشت این درخت در خاکهایی با زهکشی نامناسب باید خوداری نمود.

تهویه نامناسب خاک ریشه درختان را در مقابل حمله ۀفات و بیماریها حساس میکند. از طرف دیگر ، تهویه نامناسب حساسیت گیاه را در برابر آسیب های ناشی از اوزون کاهش میدهد و دلیل احتمالی آن را بسته شدن روزنه ها ذکر کرده اند.

برای جلوگیری ازین پیشامدها توصیه میشود که دور طوقه درخت را با آسفالت و سیمان و بتون نپوشانند  و هنگام کاشت نهال جوان نیز باید به این نکته توجه نمود که چال درختکاری حتی الامکان وسیعتر و عمیق تر باشد  و با خاک قابل نفوذ پر شود همچنین  لازم به ذکر است که برای تهویه بهتر ریشه  درخت و در عین حال تمیز نگه داشتن جوی های کنار خیابان ، میتوان آنها را بوسیله ی آجرهای دور از هم مفرش کرد.

به منظور تهیه و جلوگیری از فشرده شدن خاک ،لازم است هرساله پای درختانی که در معابر و خیابان ها کاشته شده اند بیل بزنند و برای اصلاح خاک از کود حیوانی استفاده کنند.

ب: برخی آفات و بیماری های مهم چنار

زنجرک چنار:  این حشره با فرو بردن خرطوم خود به داخل پارانشیم برگ  و مکیدن شیره گیاهی و نیز ترشح بزاق دهان که کلروفیل سلولهای اطراف محل نفوذ خرطوم  را فاسد میکند ، مانع از رشد طبیعی گیاه میشود . آثار فعالیت این حشره را میتوان در سطح فوقانی برگ به صورت لکه های سبز متمایل به زرد مشاهده کرد.

کرم سفید ریشه : لارو این حشره از پوست ،ریشه و قسمت های سطحی چوب تغذیه میکند و جریان شیره نباتی را قطع میکند. در نتیجه درخت بعد از مدتی زرد میشود و در پی آن به علت قطع ریشه ها ، به زمین سقوط میکند.

سوسک چوبخوار:

پروانه مینور چنار: این حشره در اوایل بهار تخمهای خود را در سطح زیرین برگهای چنار میگذارد. پس از تفریخ تخم ها ، لاروها وارد برگ میشوند و پس از تغذیه  از برگ لکه های سفید آئینه ای روی برگ ایجاد میکنند.

زردی: یکی از بیماریهای فیزیولوژیکی مهم چنار است که ابتدا روی برگهای جوان و سرشاخه ها ایجاد شده و از طرفی رگبرگها سبز و پارانشیم زرد است. از بین عوامل مختلف که باعث ایجاد کمبود آهن و کلروز در گیاهان میگردد ، یکی قلیایی بودن خاک و زیادی آهک  در آن و کمبود مواد آلی و عدم تهویه کافی ریشه ها میباشد  و دیگری زیاد بودن مقدار یون بیکربنات در آب آبیاری ست که موجب کاهش قابلیت استفاده از آهن در خاک و غیر فعال شدن آن در گیاه میشود.

نحوه تکثیر چنار:

1-تکثیر از طریق بذر: چنار را در اوایل بهار در محیط خارج از گلخانه  از طریق بذر کشت میکنند. قوه نامیه چنار کم است. بنابراین بلافاصله پس از بذرگیری از درخت ، باید آنرا در بستری از خاک سبک تشکیل شده است بکاریم و پس از یکسال آن را جابه جا  نماییم.

2-تکثیر از طریق قلمه : برای آنکه یک نهال خوش فرم داشته باشیم، باید از شاخه درختان جوان یا پاجوشها به عنوان نهال استفاده کنیم ، زیرا این قلمه ها از قدرت ریشه زایی زیادی برخوردارند.

شهر اصفهان بزرگترین مرکز تولید قلمه چنار است و کشاورزان این منطقه برای تهیه قلمه از پاجوشهایی که روی کنده درختان قطع شده روئیده اند ، قلمه های مناسبی تهیه میکنند.این روش قلمه گیری بهترین طریقه ازدیاد درخت چنار است. قلمه های تهیه شده را باید قبل از کاشت مدتی در آب قرار داد تا به اندازه کافی رطوبت جذب کنند. چنانچه هنگام كاشت قلمه شرايط جوي يا زمين مورد نظر مناسب نباشد،بهتر است قلمه ها را به صورت دسته دسته  و به حالت عمودي و وارونه روي  ماسه نرم قرار داده و روي آنها را با ماسه بپوشانيم.

براي سهولت و تسريع ريشه زايي قلمه، بهتر است راس قلمه ها را به صورت افقي و انتهاي آنها را به شكل مورب برش دهيم تا قلمه هاسطح بيشتري براي توليد ريشه داشته باشند. از آنجا كه بند ها خاصيت ريشه زايي بيشتري دارند بهتر است شاخه اي را كه براي تهيه قلمه بكار ميبريم ،از زير بند قطع نماييم.

فاصله مناسب جهت كاشت قلمه ها درزمين مورد نظر 20-15سانتي متر ميباشد.به منظور سهولت در انجام عمليات زراعي و وجين علفهاي هرز و نيز سهولت در عبور ماشين آلات جهت خارج نمودن نهالها، بهتر است فاصله دو رديف نهالكاري از يكديگر حدود 120 سانتي متر باشد.

هر چند زمين بيشتري مورد نياز خواهد بود اما انجام عمليات ذكر شده با سهولت بيشتري  انجام خواهد شد.

براي آنكه قلمه ها از نور خورشيد بهره بيشتري گيرند، بهتر است جوي ژشته ها را شمالي-جنوبي آماده كنيم.البته در بعضي از نهالستان ها ، جوي ژشته ها به  طريق غلام گردش آماده شده اند. ذخيره رطوبت در مدت زمان طولاني و سهولت آبياري از محسنات اين روش است. ولي از معايب عمده اين روش آن است كه مبارزه با علف هاي  هرز و برداشت نهال از نهالستان به صورت مكانيزه امكان |پذير نيست.

3-تك ثير از طريق خوابانيدن:

يكي از روش هاي ازدياد چنار خوابانيدن شاخه هاي جوان است كه ميتوان اين عمل را در بهار و تابستان انجام داد.

هرس كردن:

از آنجا كه چنار يك درخت شهري ست، بايد قبل از كاشت به محل و موقعيت آن توجه كافي مبذول داشت.در پاركها به دليل آنكه محدوديتي از نظر رشد تاج وجود ندارد، ميتوان به درخت اجازه داد تا به حالت طبيعي رشد كند و به حداكثر رشد طبيعي برسد.

البته نميتوان گفت كه از هرس چنار در پاركها بايد صرف نظر كرد ،بلكه بر حسب موقعيت و فاصله كاشت و سليقه ميتوان آن را از حالت تك محوري به چند محوري  و تاج گسترده درآورد.

علاوه بر هرس فرم، كه از ابتداي پرورش نهال جوان بايد انجام گيرد ، لازم است هر ساله از درختان بازديد به عمل آيدو شاخه هاي نابجا،خشك شده،بيمار ويا شاخه هايي  كه مزاحم  عبور و مرور وسايل نقليه و يا عابرين است ، حذف يا كوتاه گردد. اگر در حذف پاجوش ها غفلت شود مقاديري از غذاي مورد نياز شاخه هاي اصلي  توسط پاجوشها مصرف ميشود.

زمان هرس اصلي درخت ، در دوره استراحت و در شرايط تهران در پاييز است. در مناطق سردسير ميتوان بعد از رفع خطر سرمازدگي و قبل از باز شدن جوانه ها هرس را انجام داد. البته پاجوش گيري و هرس سبز بايد به حذف تركه هاي شاخكهاي جنبي محدود شود.

6-ضوابط كاشت درخت چنار در چنار در كنار خيابانها:

بهترين زمان كاشت نهال چنار در دوره خواب آن يعني در اواخر فصل پاييز و در طول زمستان ميباشد. نهال مورد استفاده بايد سالم،قوي و داراي ارتفاع مناسب(2-1.8متر)بوده و محيط بن نهال در ارتفاع 1متري از سطح خاك حدود 10تا20 سانتي متر باشد. كاشت نهال در كنار خيابانها بايد طبق ضوابط خاصي صورت گيرد.

در حاشيه خيابانهايي كه عرض پياده رو كمتر از 2متر است يا در خيابانهايي با پياده روي 2تا3متري مخصوصا سمتي كه مشرف به ساختمانهاي جنوبي ست، نبايد اقدام به كاشت نهال چنار نمود ، ولي در خيابانهايي  با پياده روي 2تا3متري كه مشرف به ساختمانهاي شمالي اند ، كاشت نهال چنار بلامانع است.

از آنجا كه چنار درختي سريع الرشد است، بايد از كاشت آن در زير سيم هاي  فشار قوي برق خودداري كرد ، زيرا تماس تاج آنها با سيم برق در هنگام وزش باد يا بارندگي ، احتمال آتش سوزي يا خطرات ديگري را در بر خواهد داشت .

خاك مناسب براي كاشت نهال چنار مخلوطي از ماسه ،خاكبرگ به همراه كود دامي پوسيده است. هنگام كاشت نهال  بايد گودال گودال مناسبي به ابعاد 80در80در80 در خاك هاي سنگين و 50در50در60 در خاك هاي سبك حفر نمود.ابعاد گودال بايد به نحوي باشد كه ريشه نهال به راحتي در داخل آن قرار گيرد.بايستي در موقع كاشت ريشه هاي زخمي و زايد را حذف نموده و شاخه هاي اضافي تنه را نيز قطع كرد و حدود 6تا7شاخه سالم در جهات مختلف تنه باقي گذاشت. بعد از قرار دادن نهال روي مخروطي از خاك كه در ته گودال ريخته شده بايست گودال را كاملا از خاك پر كرده و سپس نهال را به طور كامل آبياري نمود.

براي آن كه درختاني با تاج مناسب و زيبا داشته باشيم هنگام كاشت نهال ها در حاشيه خيابان ها بايد 4تا5 متر ميان آن فاصله بگذاريم .اگر نهال ها با فاصله كم كاشته شوند تاج درختان در آينده فرم طبيعي خود را نخواهد داشت.جوانه انتهايي نيز در شكل فرم آتي تاج درخت نقش مؤثري دارد. اگر جوانه انتهايي باقي بماند در آينده درختي خواهيم داشت با ارتفاع زياد و تاج كوچك امااگر جوانه انتهايي نهال را در ارتفاع 2/2تا5/2 متري قطع كنيم تاج درخت در ارتفاع 2 متري  تشكيل مي گردد.بعد از كاشت بايستي آبياري نهال ها به طور مرتب صورت گيرد.در روز هاي خنك هر7تا10 روز ودر روزهاي گرم تر هر5تا7 روز يك بار بايست  نهال ها را آبياري نمود.هر ساله بايست درخت را از نظر وجود آفت بررسي نمود  ودر صورت  وجود هر گونه آفتي با نظر كارشناس فن مبارزه عليه آفت انجام داد.بايست هر ساله خاك پاي درختان را اصلاح نموده  و هرس فرم دهي و فصلي در مورد آن ها انجام  مي شود.

مسائل و مشكلات درخت چنار در  تهران:

در بعضي از خيابانها مانند خيابان وليعصر تهران، درختان با فواصل كم و نامنظم كاشته شده كه در نتيجه عدم رعايت فاصله مناسب ،به شكل ناموزوني رشد كرده اند.

بايد دانست كه درخت براي رشد و نمو خود احتياج به نور،حرارت،مواد غذايي و فضاي كافي دارد.كاشت درختان با فواصل كم مانع از آن ميشود كه نور،حرارت،و فضاي كافي مورد نيازبراي درخت فراهم شود. بديهي ست هرچه ارتفاع درخت بيشتر شود،تنه ضعيف تر ميگردد و مقاومت آن دربرابر برف و باد كمتر خواهد شد.براي آنكه با مشكلات زيست محيطي كه در حال حاضر اكثر درختان در خيابان هاي تهران با آن مواجه اند،روبه رو نشويمبايد علاوه برآن كه فاصله كاشت ميان نهالها را رعايت كنيم،عرض پياده روها و موقعيت مكاني ساختمانهاي بلند اطراف را هنگام كاشت نهال مورد توجه قرار دهيم.

خزان زودرس درختان چنار:

از آنجا كه اغلب درختان شهر تهران قبل از پاييز خزان ميكنند، بررسيهايي در اين مورد انجام گرفته كه و طبق نظر كارشناسان 3دليل عمده براي اين امر قابل ذكر است.

1-تنش آب و آبياري نامنظم به عنوان يكي از عوامل خزان زودرس و مرگ و مير درختان در شهر تهران ذكر شده است

2-غبار ،بويژه دوده عامل ديگري براي خزان زودرس است. نحوه تاثير منفي اين عوامل به اين شرح است كه غبار و دوده سياه رنگ روي برگ درختان طيف گرمايي را تغيير ميدهند، زيرا دوده سياهرنگ ،مانند اجسام سياهرنگ گرماي خورشيد را جذب ميكند و در نتيجه درجه حرارت برگ بالا ميرود و برگها دچار سوختگي شديد مي شوند.

3-هنگامي كه ريشه هاي درخت چنار در عمق خاك نفوذ نكنند ؛ خزان زودرس آنها فرا ميرسد. در خاكهاي عميق و همگن ، ريشه چنار بخوبي رشد ميكند و در عمق فرو ميرود و ميتواند از لايه هاي پاييني خاك  ، آب و رطوبت مورد نياز خود را جذب كند و در برابر بالا رفتن دماي هوا نيز مقاومت كند. چنارهايي كه روي لبه محل هاي  خاكريزي شده كاشته ميشوند كمتر با مشكل كم آبي مواجه هستند ، ولي در برخي از موارد كه از سطح خيابان خاكبرداري ميشود و خاك زيرين كم عمق و متراكم باقي ميماند ، اگر چنار كاشته شود ، چون ريشه اين درختان نميتوانند در عمق خاك نفوذ كنند ، به محض كم آبي ريال،ريشه تشنه ميماند و خزان زودرس آنها فرا ميرسد.

آلرژي زايي: