مقدمه

سفر و گردش گرى، در گذشته از گستردگى و تنوع که امروزین برخوردار نبوده و آمارها حاکى از رشد روز افزون این صنعت در جهان کنونى است. بررسى تاریخ سفر از سده هاى گذشته، موید آن است که انسان ها به انگیزه هاى گوناگونى چون تجارت،آموزش،زیارت و انجام امور مذهبى،ماجراجویى و نیز انجام وظایف سیاسى، به سفر مى پرداخته اند. در عصر کنونى که ازآن به عنوان عصر معنویت نیز یاد مى شود سفرهاى زیارتى و مذهبى بیش از گذشته مورد توجه شده است؛ به گونه اى که سالانه بیش از 300میلیون نفر به قصد زیارت به اماکن مذهبى سفر مى کنند.

گردش گرى در تمدن اسلامى

قرآن کریم در آیاتى(1) به سیردر زمین فرمان مى دهد و دربرخى آیات، به گونه استفهامى به سیر در زمین فرا مى خواند، تا با دیدن آثار گذشتگان، از آن عبرت گیرند. سفر نقش مهمى در ایجاد تمدن اسلامى و رشد آن ایفا کرده است. چنان که دانشمندان بزرگى چون ابن سینا، آثارى چون شفا و الانصاف را در سفر نگاشته اند.اگر در سفرنامه هاى به جا مانده نیک بنگریم متوجه مى شویم که مسلمانان در قرون نخستین هجرى، سفرهاى بسیارى به خاورمیانه و خاوردور داشته اند و گزارش سفر خود را در کتاب هاى جغرافیایى یا تحقیقات تاریخى و عقیدتى ارائه داده اند. مهم ترین انگیزه جهانگردان مسلمان کسب دانش، تبلیغ، آشنایى با جهان و مأموریت رسمى بوده است. )ذاکرى، 1388، صص 319 - 377)
در سیره پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع) نیز شاهد سفر آن بزرگواران یا توصیه به سفر آنان به اصحاب هستیم. از جمله این سفرهاى توصیه شده، مى توان به سفرهاى زیارتى اشاره کرد. چنان که مسلمانان در زمان پیامبر(ص) افزون بر زیارت آن حضرت، به زیارت شهدا مى رفتند و پس از پیامبر(ص)، مزار ایشان میعادگاه مسلمانان بوده است. شیعیان و پیروان اهلبیت(ع)، افزون بر زیارت پیامبر(ص)، به دیدن امامان یا زیارت مزارشان، به ویژه زیارت مزار امام حسین(ع) در کربلا مى شتافتند و در طول تاریخ هیچ مانعى آنان را از این سفر باز نمى داشت (رضوى، 1388، ص415-382)
در میان فقهاى اسلامى نیز شاهدیم که بسیارى از آنان، در طول دوران عمر خود، به نقاط مختلف جامعه اسلامى سفر کرده اند، چنان که شهید ثانى(2) (965-911ه.ق)، شیخ بهایى3 (1030_353ه.ق)، سیدجمال الدین اسد آبادى (1314 - 1354ه.ق)، را مى توان از مهم ترین این فقها برشمرد.(میرى ، 1388، صص 421 - 460)

گردش گرى مذهبى

گردش گرى مذهبى، یکى از قدیمى ترین و پر رونق ترین گردش گرى هاى گذشته و حال، در سراسر جهان است که قدمت آن به تاریخ فرهنگ دینى مى رسد. (مومنى، صرافى، 1383، ص 13) اگر به تاریخ گذشته در زمینه سفرها و گردش هاى مذهبى نگاهى داشته باشیم، به گردش هاى مذهبى، چون فریضه حج و زیارت حرم نبوى،بارگاه ملکوتى امامان شیعه در عراق، عربستان و ایران، مراسم مقدس یونانیان باستان در معابد آپولون و سفرهاى مصریان براى دیدار از فراعنه، و ایرانیان باستان به معبد آناهیتا در کنگاور و نظایر آن بر مى خوریم که هریک به گونه اى، قدمت و رواج این شکل از گردش گرى را درمیان ملل مختلف نشان مى دهند. (رنجبران، زاهدى، 1384، صص 74 - 75)
گردش گرى مذهبى را مى توان، پایدارترین نوع گردش گرى معرفى کرد، زیرا زیارت و گردش گرى مذهبى در باورها و اعتقادهاى دینى - مذهبى ریشه دارد، و به مفهوم تخصصى خود و فراتر از وابستگى به زمان و اوقات فراغت، عامل مهم جغرافیاى انسان در شکل گیرى مسافرت ، ایجاد تمرکز و چشم انداز فرهنگى است. با این همه امروزه گردش گرى مذهبى با همه اجزاء و گونه هاى مختلف آن به سبب ویژگى هاى ساختارى و کارکردى خاص، توانسته خود را در متن گردش گرى جهانى جاى دهد؛ به گونه اى که حوزه نفوذ آن سراسر جهان را فراگرفته است. (مومنى، صرافى، قاسمى، 1387، ص 13)

سیماى گردش گرى مذهبى در جهان امروز

گردش گرى مذهبى در جهان امروز، روند رو به افزایشى داشته است و این روند، تمامى ادیان و مذاهب را در سراسر جهان در برمى گیرد. مهم ترین نقاط گردش گرى جهان را مى توان در اروپا، آسیا و خاورمیانه جست.
افزایش تعداد گردش گران اماکن زیارتى در اروپا، در چند سال گذشته، مورد توجه کارشناسان گردش گرى سراسر جهان قرار گرفته است. طبق آمار ارائه شده از سوى مرکز گردش گرى- زیارتى واتیکان در رم، اماکن زیارتى اروپا، در سال 2006، پذیراى بیش از 150 میلیون گردش گر از سراسر جهان بوده است که این رقم در سال 2007 به 190 میلیون گردش گر افزایش یافته است.
آسیا و پاسیفیک را با توجه به اماکن مذهبى ادیان مختلف، باید مهم ترین و پرجاذبه هاى زیارتى و گردش گرى مذهبى در دنیا دانست، به گونه اى مهد ادیان بزرگ الهى چون اسلام، مسیحیت، یهودیت، بودیسم، هندویسم، تایسم و ... در این منطقه قرار گرفته و سازمان جهانى گردش گرى در آخرین گزارش خود در سال 2011 مى نویسد که بیش از نیمى از زایران و گردش گران مذهبى به این منطقه سفر مى کنند. عربستان، ایران، عراق، تایلند، هند، کامبوج، سرى لانکا و...از مهم ترین مقاصد گردش گران مذهبى در آسیا مى باشند.
در حال حاضر، کشورهاى ایران، سوریه، عراق و عربستان، چهار کشور مقصد زیارتى خاورمیانه هستند، این در حالى است که در سال هاى اخیر، کشورهاى مسلمان دیگر نیز با سرمایه گذارى قابل توجه، براى جذب بیشتر گردش گران، تلاش گسترده اى را آغاز کرده اند. گردش گرى در مجموع در منطقه خاورمیانه در سال هاى اخیر، روند رو به رشدى داشته است، چنان که سازمان جهانى گردش گرى از رشد 13 درصدى گردش گرى دراین منطقه در سال 2010 نسبت به سال قبل خبر داده است .
صاحب نظران صنعت گردش گرى بر این باورند که به لحاظ موقعیت فرهنگى مذهبى خاص ایران در میان کشورهاى اسلامى ، گردش گرى مذهبى جاى رشد و توسعه بسیارى در ایران دارد. به خصوص اینکه زیارت، هدف اول سفر بسیارى مسلمانان و شیعیان است. متأسفانه ایران با وجود 8 هزار و 919 مکان مذهبى مقدس، هنوز فاقد ساماندهى تخصصى و متمرکز بوده و این وضعیت نابسامان حتى در شهرهاى مهمى چون مشهد و قم نیز مشاهده مى شود. این در حالى است که از این تعداد، دست کم 4 هزار و 319 اثر، در زمره آثار ثبت شده در فهرست میراث ملى نیز قرار دارند و افزون بر داشتن جاذبه زیارتى، داراى جاذبه هاى فرهنگى تاریخى هم هستند.
مشهد، قم و شیراز را مى توان مهم ترین شهرهاى مذهبى ایران دانست؛ هرچند در گوشه و کنار ایران، اماکن مذهبى بسیارى چون امام زادگان، مساجد و... بسیارى به چشم مى خورد؛ اما این سه شهر و به خصوص مشهد و قم، براى گردش گران مذهبى داخلى و خارجى، از جایگاه ویژه اى برخوردار است؛ به گونه اى که 55 درصد گردش گران خارجى در ایران را گردش گران مذهبى تشکیل مى دهند؛ هرچند ایران درمیان کشورهاى اسلامى، از کشورهایى با پتانسیل قوى در زمینه گردش گرى مذهبى به شمار مى رود اما متأسفانه نتوانسته، از بازار توریسم مذهبى آن چنان که شایسته بوده، بهره بگیرد؛ این در حالى است که کشورهایى چون مراکش، مصر، ترکیه و مالزى از میان کشورهاى اسلامى، از کشورهاى برتر در جذب توریسم در سطح جهان به شمار مى روند. (p30 2، 2010 ,okhovat )
منابع:
1. مؤمنى، مصطفى، صرافى، مظفر، قاسمى خوزانى، محمد، 1387، ساختار و کارکرد گردش گرى مذهبى - فرهنگى و ضرورت مدیریت یکپارچه در کلان شهر مشهد، جغرافیا و توسعه، شماره 11، ص 13 - 38.
2. جمعى از نویسندگان مجله فقه (ذاکرى، على اکبر، سید عباس، میرى، سید عباس،......)، 1388، جهانگردى در فقه و تمدن اسلامى، بوستان کتاب، چاپ اول. قم.
3. رنجبران، بهرام، زاهدى، محمد، 1384، شناخت گردشگرى، چهار باغ، چاپ سوم، اصفهان.
4. سازمان جهانى گردش گرى WWW.UNWTO.org.
A Study on Religius Tourism Industry Management ,2010 ,hanie ,Okhorat .5 - PP 302 ,No 5 ,Vol 2 ,Interenational of Academic Research ,Case Study Iran .307

پی نوشت ها :

1. عنکبوت آیه 20، روم آیه 42، نحل آیه 36، نمل آیه 69، انعام آیه 11، آل عمران آیه 137.
2. شیخ زین العابدین على عاملى.
3. بهاالدین محمد.

منبع ماهنامه پگاه حوزه شماره 312