کوشان مهران: آنگونه که زنده یاد «حمیدرضا بیات» در شناسنامه «منطقه حفاظت شده اشترانکوه» (سال 1367) نگاشته بود، تا اوایل دهه 1340 گله های 600 تایی گوسپند کوهی عراق (دورگه ارمنی- اصفهان) در اشترانکوه لرستان دیده می شدند. در آن روزگار که هنوز کلاشینکف جای تفنگ های دست ساز محلی را نگرفته و جاده و بزرگراه ها مسیر های مهاجرتی را قطع نکرده بودند، گله های سنگین قوچ عراق (منظور عراق عجم و یا همان اراک در استان مرکزی است) برای گذراندن تابستان به مراتع غنی این قسمت از زاگرس می کوچیدند.

پس از شهریور 1320 و رواج مجدد قاچاق اسلحه جنگی میان عشایر، وضعیت حیات وحش لرستان به شدت در معرض تهدید قرار گرفت. البته در نیمه دوم قرن نوزدهم و ورود تفنگ های گلوله زنی «هنری مارتین» و بعدها «ورندل» باعث نابودی مرال، شوکا، گوزن زرد و شیر آسیایی و کاهش تعداد گوسپندان کوهی و پازن و آهو شد. در سال 1340 در محدوده کنونی اشترانکوه قرق اختصاصی «تیان» (تیون) شکار ممنوع اعلام شد و در سال 1349 با اضافه کردن مناطقی مهم چون «سفید کوه» و «پریز کوه» و «گزرسون» منطقه ای به وسعت 93 هزار و 950 هکتار با نام «منطقه حفاظت شده اشترانکوه» شکل گرفت. ایجاد مناطق «ممنوع التعلیف» (مناطقی که چرای دام در آنها ممنوع است) نقش به سزایی در احیای پوشش گیاهی داشت و خلع سلاح روستاهای اطراف (البته نه به شدت سال های پیش از شهریور 1320) باعث ایجاد امنیت در زیستگاه و افزایش تدریجی گونه های شاخص منطقه همچون پازن های پاکوتاه و فاخر منطقه شد.

در اواخر دهه 1350 به دلیل رویدادهای گوناگون، عملا پوشش مدیریتی از این زیستگاه رخت بربست. در کنار قتل عام هر جنبنده با سلاح های جنگی و غارت مراتع تحت عنوان چرای دام، زیستگاه سفیدکوه که مهم ترین زیستگاه قوچ عراق بود به عنوان زیستگاه مستقلی عنوان شد.

در این بین وضع گونه مهاجری چون قوچ عراق در مقایسه با گونه های نسبتا ساکن چون پازن، به شدت در معرض تهدید قرار گرفت. هرچند منطقه «هفتاد قله» اراک به عنوان یکی از مهم ترین زیستگاه های زمستانی از شرایط بهتری برخوردار است، ولی به هنگام مهاجرت به زاگرس برای استفاده از مراتع تابستانی در کنار فشار گله های بزرگ دام و رقابت بر سر منابع و احتمال شیوع بیماری های دامی و حمله سگ های گله، رگبار و شلیک انواع اسلحه گرم چون کلاشینکف و برنو باعث کاهش شدید جمعیت گوسپند کوهی شده است. حتی اگر در سفیدکوه اندک امنیتی وجود داشته باشد، در طی مسیر کوچ، شکارچیان در گدارها و آبشخورها به مقصود خود به راحتی دست می یابند.

نگاره پیوست این نوشتار گوسپندی کوهی ساخته شده از مفرغ را نشان می دهد که یادگاراستادان فلزکار و ریخته گر هزاره های کهن لرستان است. در اوج شکوه تمدن های سومر و بابل و آشور سرزمین میان رودان (عراق کنونی)، زاگرس منبع مهم تولیدات فلزکاری و مواد خام بوده است. انبوه یافته های باستان شناسی اعصار کهن لرستان نشان دهنده وجود تمدنی افزار پیشه و صنعتگر در این محدوده است. شاید بتوان پس از آن روزگار، دوران ساسانی و اتابکان لر را از روی بناهای تاریخی برجای مانده یکی از مهم ترین دوران های ارزشمند تاریخی و فرهنگی این بخش از زاگرس قلمداد کرد.  

وجود پل های بزرگ ساسانی و دژ ها و پاسگاه ها، نشاندهنده حجم بزرگ کاروان های بازرگانی است که در اعصار کهن از لرستان عبور می کردند و این نشاندهنده ایجاد امنیتی پایدار و فراگیر در منطقه و رونق اقتصادی بوده است.

در نیمه دوم قرن نوزدهم و به هنگام حکومت «مسعود میرزا ظل السلطان» بر یک سوم ایران، طرحی به او از سوی یک افسر بریتانیایی تقدیم شده بود که با استفاده از منابع سرشار و لایزال طبیعی لرستان، با مهار آب ها و استفاده بهینه از پتانسیل مراتع بتوان یک استرالیا و یا سوئیس کوچک در این بخش از ایران ایجاد کرد و فراورده های دامی و اسب  و گندم را از طریق بندرهای خوزستان به دیگر نقاط جهان صادر کرد.

برای ذوب فلز چاره ای جز استفاده از چوب و ذغال نیست و جنگل های انبوه بلوط آن روزگار، بهترین منبع تامین کننده انرژی و حرارت استادکاران چیره دست لرستان بوده است. از آن دوران تا حدود اوایل دهه 1340، لرستان و در کل زاگرس، مهم ترین منبع تامین کننده ذغال شهرهای بزرگی چون اصفهان و اراک بود و گونی های آکنده از ذغال بلوط برپشت گاو به مراکز بزرگ شهری حمل می شد.

نبود قانون و مدیریت برای بهره برداری پایدار از جنگل ها و بویژه چرای بز، باعث ریشه کن شدن پوشش جنگلی و عقب نشینی آن طی هزاره ها شده است. به دنبال نابودی جنگل، گونه های وابسته به این زیستگاه چون مرال، شوکا، گوزن زرد و شیر ایرانی نیز به تدریج عقب نشسته و ورود تفنگ های گلوله زنی سوزنی در نیمه دوم قرن نوزدهم ناقوس انقراض را برای این گونه ها به صدا درآورد.

تنها گونه هایی چون پازن، گوسپند کوهی، خرس قهوه ای و پلنگ توانایی زیستن در شرایط جدید را داشتند که تخریب و تصرف زیستگاه ها و وفور انواع سلاح در کنار ضعف قوانین و مجریان قانون و عدم اطلاع جامعه از ارزش والای زیگونگی، همگی دست در دست هم داده که تا چند دهه دیگر گوسپند کوهی سفیدکوه هم مانند مرال شکوهمند پاپی به خاطره ها بپیوندد.

در کنار حفاظت شدید از زیستگاه های گوسپند کوهی در سفید کوه و اشترانکوه و عدم اجازه چرای دام اهلی و خلع سلاح قاطعانه متخلفان شناخته شده، معرفی مجدد این گونه به دیگر زیسنگاه های استان و ایجاد امنیت به هنگام کوچ در مسیر اراک – لرستان با ایجاد واحد های سیار گشت تنها شانس بقای این گونه و دیگر گونه های استان است. افسوس که نه در میان مسئولان و نه در بین مردم اراده جدی برای احیای زیستگاه ها وجود نداشته و بنابر دلایلی که همگان می دانند، صرفه این است که به عنوان تعامل با جوامع محلی، چشم بر کلاشینکف و تیربار و کوره های ذغال قالی کوه ببندند.

این نوشتار به پیشنهاد «فرخ خان» این شاهین تیزپرواز و این هزاردستان خوش خوان کوهساران سربه فلک کشیده زاگرس نگاشته شده بود ولی در حال حاضر، شرایط ویژه لرستان تمامی زیستگاه های طبیعی زاگرس را به شدت رو به نابودی و نیستی سوق داده است. در منطقه دنا روزگاری در کنار کبکان مست و خوش خان دری و پازن های تروفی زیرگونه گوسپند کوهی اصفهانی وجود داشت ولی شکار با کلاشینکف و سلاح های جنگی که به یک کشتار شبیه بود، باعث کاهش شدید تا آستانه نابودی این گونه شد و به دلیل جاده کشی و حاتم بخشی مراتع برای رشد مالتوسی دیم زارها، مسیر مهاجرت جانور به دنا بسته شد. در طبیعت بی سابقه نیست که بنا بر دلایل طبیعی چون شیوع بیماری و یا خشکسالی گونه ای نابود شده و پس از مدتی افرادی از همان گونه از زیستگاه دیگری، به تدریج زیستگاه خالی را به اشغال درآورده و مجدداً نسل این گونه احیا شود.

نواب شاهزاده مسعود میرزا ظل السلطان پس از تجهیز ارتش نوین 12هزار نفری خود به یونیفرم پرشکوه پروسی و تفنگ های سوزنی هنری مارتین و توپ های کوهستانی «اوخاتیوس» اتریشی، به عزم نظم بخشیدن به ناآرامی های طوایف لرستان از اصفهان حرکت کرد و در میانه راه برای آشنا کردن سربازان ارتش به تفنگ های جدید فشنگ خور سوزنی (به جای تفنگ های سرپر «شاسپوی» فرانسوی) یک کوه منفرد را به عنوان شکارگاه معین کرده و به سربازان اجازه شکار جرگه عام داد. هر پازن و گوسپند کوهی شکار شده یک تومان انعام داشت و در برابر هرسال سن پازن و یا قوچ یک تومان به انعام اضافه می شد.

بنابر خاطرات شاهزاده، صدای تیراندازی شب و روز قطع نمی شد و گاهی در روز 150 تومان به سربازان انعام مرحمت می شد. پس از شکار حدود 600 پازن و قوچ، بنابر خاطرات مسعود میرزا تا 10 سال دیگر شکاری در این کوه دیده نشد. (به احتمال بسیار زیاد، نبرد با عشایر لرستان نخستین تجربه استفاده از تفنگ های گلوله زنی سوزنی در ارتش ایران بود که در برابر تفنگ های فتیله ای دست ساز که بردی برابر 40 قدم داشت، با پشتیبانی آتشبار توپخانه کوهستانی و گلوله های انفجاری «شراپنل»، تفنگ های هنری مارتین از فاصله هزار قدمی تلفات بسیار سنگینی بر یاغیان که قصد تاراج و چپاول شهر خرم آباد را داشتند وارد کرد).

ولی با وجود منفرد بودن این کوه و عدم ارتباط مستقیم با سایر زیستگاه های کوهستانی به دلیل امن بودن زیستگاه های حواشی و نبود جاده و شکارچی سوار بر خودرو پازن و گوسپندان کوهی به تدریج از زیستگاه های دیگر به طور طبیعی و بدون دخالت انسان قادر به اشغال مجدد زیستگاه و احیای نسل در این منطقه شدند.

در شرایط کنونی، نگهداری مادام العمر تعدادی قوچ اصفهان و گوزن زرد در فنسی محدود در منطقه دنا، تنها دورریز زمان ارزشمند و هزینه است. در بسیاری از کشورهای اروپایی از اسپانیا تا رومانی و حتی فنلاند، گونه گوسپند کوهی «موفلون» بومی جزایر «کرسیکا» و «ساردنیا» در شکارگاه ها، چه دامنه های کوهستانی آلپ و چه در جنگل های سیاه باواریای آلمان معرفی شده و بخوبی زیاد شده و به تدریج همانند یک گونه بومی قادر به تطابق با زیستگاه جدید و مهاجرت به قلمرو های جدید شده اند.

باید پژوهشی کاربردی و به دور از خیال پردازی درباره جمعیت گوسپندان کوهی زیرگونه اصفهان استان چهارمحال بختیاری و به ویژه زیستگاه سبزکوه صورت بگیرد که آیا جمعیت این زیستگاه به دلیل جاده کشی و ایجاد تاسیسات انسانی چون کارخانه و شهرک و تمرکز  و اشراف شکارکشان بر گدارهای مهاجرتی به صورت جزیره ای درآمده و با دیگر زیستگاه ها قطع ارتباط کرده و در صورت اثبات مهاجرت و تبادل ژنتیکی با سایر جمعیت ها مسیر و زمان این کوچ های فصلی به دقت برای حفاظت کارا در گدارها و احداث پست های محیط بانی موقت در گلوگاه ها برای ایجاد امنیت، مشخص و مکتوب شود.

نوشته شده در ساعت 15:12:26 , مورخ 02/07/1391
کد خبر : 91071012