در بسیاری از جوامع هنوز نقش ها، نیازها و اهمیت کار زنان چنانکه باید شناخته نشده و مورد تأیید قرار نگرفته است. به همین دلیل، هرچند زنان همواره در حفظ محیط زیست کوشیده اند، اما این بی توجهی اجتماعی نسبت به زنان و نقش خلاق آنان در شبکه نیروهای اجتماعی و فرهنگی، مانع آن شده که موقعیت مطلوبی برای شکوفایی نیروها و استعدادهای این بخش از جمعیت پدید آید. از این رو می توان گفت که تقریباً در همه کشورها آثار تخریب محیط زیست بر زنان و تأثیر زنان بر محیط، با تأثیر و تأثر مردان در برابر آکوسیستم های حیاتی فرق داشته و به این تفاوت توجه نشده است.

در زمینه نقش زنان در حفاظت از محیط زیست، نظریه های گوناگونی مطرح شده است. برخی معتقدند که زنان به دلیل زن بودن، بهتر از مردان از محیط زیست خود محافظت می کنند. اما گروه دیگری که با این نظر موافق نیستند، می گویند زنان نه به عنوان زن بودن، بلکه به علت تجربه هایی که در زمینه استفاده از منابع طبیعی و مدیریت مربوط به آن دارند، بیش از مردان در حفظ محیط زیست نقش داشته اند. کسان دیگری با طرح بحث جنسیت می گویند که زنان و مردان در مسیر زندگی اجتماعی خود دارای نقش ها و نیازهای متفاوتی هستند که باید آنها را شناخت و برنامه های توسعه را بر مبنای این نقش ها و نیازها تنظیم کرد. سرانجام برخی از نظریه پردازان عقیده دارند که زنان علاوه بر نقش های موجود، خود دارای نیروهایی هستند که هنوز کشف و مشخص نشده است و از این رو لازم است برنامه ریزان توسعه، برای شکوفایی چنین نیروهای بالقوه ای بستر مناسب فراهم نمایند.

به هرحال آنچه مسلم است این که در طول تاریخ و در سراسر جهان به نقش ها، نیازها و نیروهای زنان چنان که شایسته است نگریسته نشده و به همین دلیل هنگامی که با موضوع حفظ محیط زیست روبه رو می شویم، می بینیم که نیمی از جمعیت جهان که در طول تاریخ بیش از نیمی دیگر به طبیعت نزدیک بوده اند، به سبب مشکلاتی چون فقر، عدم دستیابی به آموزش و آگاهی های لازم علی رغم نیروی بی مانند خود نتوانسته اند نقش مؤثر خود را در این زمینه ایفا کنند.

● زنان چه می توانند بکنند؟

در بحث زنان و محیط زیست باید از ابعاد گوناگونی به مسأله توجه کرد:

۱ زنان به عنوان بهره گیران از منابع طبیعی مطرح هستند.

۲ شیوه بهره گیری و دانش سنتی و نیز نزدیکی و ارتباط زنان با طبیعت

۳ بهره گیری نادرست زنان به دلیل فقر، تنگدستی و عدم آگاهی آنان

۴ زنان به عنوان مشارکت کنندگان در امر مدیریت منابع طبیعی

۵ شیوه مدیریت و امکانات مربوط به آن

۶ زنان به عنوان آموزش دهندگان دانش حفظ محیط زیست

۷ زنان نخستین بازندگان تخریب محیط و یا برندگان حفاظت از آن

● مهم ترین نقش زنان در حفظ محیط زیست

زنان عامل اصلی اصلاح فرهنگ مصرف هستند.

زنان به دلیل نقش مهمی که در مدیریت خانه دارند، می توانند برنامه ریزان اصلاح محیط زیست در خانه و محله خود باشند.

زنان عامل اصلی انتقال فرهنگ و سواد زیست محیطی به نسل های آینده می باشند.

زنان عامل انتقال میراث معنوی و دانش سنتی زیست محیطی هستند که باید از نو کشف و مورد بهره برداری مناسب قرار گیرد.

نظر به اینکه پرورش نسل نو و تربیت فرزندان برعهده زنان است، چنانچه فرهنگ زیست محیطی در مادران رسوخ کند و زنان ما قانونمندی اکوسیستم را بشناسند، در آن صورت بخوبی می توانند این میراث معنوی را به فرزندان خود منتقل کنند. به این ترتیب درمی یابیم که انتقال فرهنگ مناسب زیست محیطی علاوه بر فطرت و غریزه شخصی زنان، بستر و ابزاری نیاز دارد که باید ضرورتا در اختیارشان قرار گیرد زیرا یک زن محروم از امکانات، قادر به انتقال یک فرهنگ مناسب نخواهد بود. از طرفی زنان به دلیل نقش مهمی که در اداره خانه و پرورش و تربیت کودکان دارند، طبعاً فرهنگ مصرف که نقش ویژه ای در اصلاح رفتار زیست محیطی دارد، در خانه و بین افراد خانواده به وسیله زنان شکل می گیرد. اگر زنان برای نظافت خانه، شست وشوی خودرو، تفکیک زباله در مبدا و استفاده مجدد از زباله تر برای تهیه کودآلی و ده ها مورد دیگر، برنامه زیست محیطی مناسبی داشته باشند، بخش عظیمی از مشکلات زیست محیطی حل خواهد شد.

ارائه مباحث و نکات زیر و توجه به آنها از سوی زنان می تواند اثربخشی بسیاری در فرهنگ سازی و ارتقاء دانش و تغییر رفتار جامعه داشته باشد:

افزایش بی رویه جمعیت و مصرف نادرست آب موجب خالی شدن ذخایر سفره های آب زیرزمینی و آب رودخانه می شود.

بسیاری از مردم حتی کودکان از ایستادن زیر دوش آب گرم لذت می برند و به همین دلیل در تمام مدت استحمام دوش آب گرم را باز می گذارند. اگر مدت استحمام ۱۰دقیقه باشد حدود ۲۰۰لیتر آب گرم مصرف می شود که فقط ۱۰درصد آن مصرفی است و حدود ۹۰درصد آن وارد فاضلاب می شود.

بنابراین باید به دنبال اصلاح روش مصرف آب و راههای صحیح مصرف آن باشیم. بطور مثال:

هنگام استفاده از ماشین لباس شویی همیشه از حداکثر ظرفیت ماشین استفاده کنید و هرگز ماشین را برای دو سه تکه لباس روشن نکنید.

هنگام حمام کردن مقداری آب در ظرفی بریزید و برای صابون زدن و لیف کشیدن از آن استفاده کنید.

این مقدار آب برای این منظور کاملا کافی است. پس از لیف کشیدن بدن را با مقدار آب کافی بشویید.

برای شامپو زدن کافی است ابتدا موها را خیس کنید و پس از شامپو کردن مو آن را با آب بشویید.

برای آبیاری باغچه سعی نمایید حتی الامکان از آب چاه استفاده کنید.

از پودرهای رختشویی، مایعات ظرفشویی و پاک کننده ها و سفیدکننده ها در حد لازم استفاده کنید، کف زیاد نمی تواند سبب تمیزتر شستن ظروف یا لباس ها باشد، بلکه باعث تولید فاضلاب بیشتر و آلوده تر و خطر بیشتر برای سلامت آب ها می شود.

همیشه دستگیره و دستمال های آشپزخانه را تمیز و خشک نگهدارید. بوی نامطبوع دستمال و پارچه های مرطوب نشان دهنده وجود قارچ بر روی آنهاست.

مراقب کابینت های چوبی آشپزخانه، خصوصاً کابینت زیر ظرفشویی باشید،

کابینت چوبی در صورت جذب آب مکان خوبی برای پرورش قارچ است.

در صورت خیس شدن فرش یا دیگر لوازم منزل باید فوری آنها را خشک نمایید.

هنگام آب دادن به گلدان ها مراقب آب اضافی خارج شده اززیر گلدان باشید. آب زیاد موجود در زیر گلدانی، مکان خوبی برای رشد قارچ است.

پس از حمام کردن پنجره حمام را باز کنید. این کار به خشک شدن حمام و وسایل موجود در آن کمک می کند اگر حمام خیلی مرطوب است و امکان خشک شدن آن کم است وسایل شستشو را حتماً در آفتاب و هوای باز خشک کنید.

پوشال کولر به علت مجاورت همیشگی با رطوبت محل مناسبی برای رشد قارچهاست. پوشال ها را هر سال عوض کنید و در فصل استفاده گاهی اوقات نیز آنها را بررسی نمایید.

مراقب باشید لباس یا پارچه مرطوب را مدت زیادی (تا هنگام پر شدن ماشین لباسشویی) در داخل ماشین یا سبد لباس چرک قرار ندهید. اصولا از نگهداری پارچه یا لباس مرطوب در جایی که امکان خشک شدن آن موجود نیست خودداری کنید.

مراقب وسایل چوبی مورد استفاده در خانه، خصوصاً وسایل چوبی آشپزخانه مثل تخته گوشت و سبزی باشید. این وسایل نیز در جای مرطوب دچار کپک زدگی می شوند.

پسمانده نان مناسب ترین محل برای رشد قارچ است، می توان پسمانده های نان را تا هنگامی که نرم هستند، ریز ریز کرد و به پرندگان داد. در غیر این صورت آنها را به صورت خشک نگه داری کنید.

حتی الامکان برای تمیز کردن خانه از جاروبرقی استفاده کنید. در صورت استفاده از جارودستی ابتدا آن را مرطوب کنید. اشکال این نوع جارو انتشار گرد و غبار در فضای زندگی است.

برای کاهش خطرات ناشی از سرب، دست ها و اسباب بازی های کودکان را مرتباً بشویید.

ساده ترین راه پیشگیری از انتشار گرد و غبار حاوی سرب، گردگیری به وسیله دستمال مرطوب است.

برای کاهش خطرات دود سیگار، در خانه سیگار نکشید و به دیگران نیز اجازه دود کردن سیگار در محیط خانه را ندهید. اگر کسی در خانه سیگار کشید حتماً در و پنجره ها را باز کرده و به تهویه سریع کمک کنید.

از مواد شیمیایی نظیر حشره کش ها، رنگ ها، براق کننده ها، واکس ها، چسب ها، پاک کننده ها، خوشبوکننده ها و سفیدکننده ها در مکان هایی که به خوبی تهویه می شوند استفاده کنید. و به کار بردن موادی نظیر سفیدکننده ها و وایتکس در محوطه حمام و دستشویی که به خوبی تهویه نمی شوند، بسیار خطرناک است.

در خشکشویی ها به جای آب و مواد پاک کننده معمولی برای پاک کردن لباس ها، از مواد شیمیایی استفاده می شود. باقیمانده این مواد بر روی لباس ها در خانه و محل نگهداری لباس به تدریج تبخیر می شوند. این مواد از آلوده کننده های هوای خانه هستند. حتی الامکان از خشکشویی لباس ها خودداری کنید.

بهتر است مصرف مواد شیمیایی را با به کارگیری روش های زیر کاهش داد:

▪ ترشحات و لکه ها را به سرعت تمیز کنید.

▪ پسمانده های غذا را به سرعت (قبل از خشک شدن) از روی ظروف پاک کنید.

▪ رطوبت اضافی را در هر جای خانه سریعاً کنترل کنید (نشت لوله ها چکه کردن)

یکی از عوامل خطرناک برای بهداشت محیط،استفاده از کهنه های یک بار مصرف یا اصطلاحاً پوشک برای کودکان است. کهنه یک بار مصرف از چند جهت در تخریب محیط زیست مؤثر است:

▪ سالانه هزاران تن خمیر چوب و پلاستیک و مقدار زیادی آب و انرژی برای ساخت این کهنه ها مصرف می شود.

▪ سالانه هزاران تن ادرار و مدفوع به جای وارد شدن به سیستم فاضلاب وارد کیسه های زباله و نهایتاً محل دفن زباله می شود که حامل انواع میکروب و ویروس های روده ای است که با نفوذ شیرابه به زباله ها می تواند آب های سطحی و حتی زیرزمینی را آلوده کنند.

▪ مقدار زیادی از فضای دفن زباله را به خود اختصاص داده و تجزیه آنها نیاز به چند صدسال وقت دارد.

▪ برای بسیاری از کودکان ایجادحساسیت های پوستی می کند.

بنابراین به جای استفاده از این پوشک ها بهتر است حتی الامکان از کهنه های پارچه ای استفاده کنید. خودداری از کاربرد ظروف یک بار مصرف کمک بزرگی به بهداشت محیط زیست می کند. ظروف یک بار مصرف پلاستیکی غیرقابل تجزیه و غیرقابل بازگشت به طبیعت بوده و ممکن است صدها سال در طبیعت باقی بمانند. بهتر است در مواقع ضروری ظروفی را که درعین سبکی می توان بارها از آنها استفاده نمود، به کار برد.

برای پیشگیری از آلودگی صوتی و عوارض آن در داخل خانه رعایت این نکات ضروری است:

▪ صدای لوازم صوتی و تصویری را کم کنید. بچه ها اغلب صدای این وسایل را بیش از اندازه بلند می کنند.

▪ به جای استفاده از نفتالین برای دفع حشرات، از محصولات گیاهی نظیر روغن سدر یا تراشه های درخت سدر استفاده کنید.

▪ برای پاک کردن اجاق گاز، به جای استفاده از مایع گاز پاک کن از محلول جوش شیرین استفاده نمایید.

▪ بهتر است در منزل از صابون های فاقد رنگ و عطر استفاده نمایید، زیرا تجزیه این مواد در فاضلاب ها به زمان زیادی نیاز دارد.

▪ از خوراندن غذاهای خیلی چرب و سرخ کردنی به کودکان خودداری کنید زیرا امکان جذب سرب را افزایش می دهند. هنگامی که بدن کودک به اندازه کافی آهن و کلسیم نداشته باشد، به جای آن سرب جذب می کند. غذاهای فاقد پروتئین و ویتامین نیز سبب افزایش سرب در خون می گردد.

▪ تلنبار شدن زباله در منزل حتی اگر به اندازه یک سطل باشد و ماندن آن به مدت مثلاً دو روز خصوصاً در فصل گرم، بوی ناخوشایندی تولید کرده و علاوه بر آن محل خوبی برای تغذیه سوسک و انتشار میکروب های مختلف است. برای کاهش خطرات میکروب در سطح زباله، از کیسه های پلاستیکی سالم استفاده کنید و هر شب در زمان مناسب زباله را به رفتگر تحویل دهید. سعی کنید زباله ها را به صورت خشک داخل کیسه بریزید. تفاله چای را می توان با ریختن درون یک صافی یا آب کش و پس از گرفتن رطوبت اضافی آن در سطل زباله ریخت. ظروف غذا را ابتدا کاملاً خالی کرده و زیر آب بگذارید. این کار موجب می شود پس مانده ها با رطوبت کمتری وارد سطح زباله شوند.

▪ روزنامه و کاغذهای باطله و دفترچه های تمام شده بچه ها را هرگز داخل سطل زباله نیندازید. زیرا کاغذ قابل تجزیه و بازگشت به طبیعت است و می توانند مورد استفاده مجدد قرار گیرد.

▪ ظروف و قوطی های فلزی خصوصاً آلومینیوم را دور نیندازید. وقتی یک قوطی آلومینیومی دور انداخته می شود، ازنظر مقدار انرژی مصرفی برای ساخت آن مثل این است که ما نصف قوطی بنزین را روی زمین خالی کرده باشیم. آلومینیوم می تواند بارها ذوب شده و تبدیل به قوطی یا ظرف جدیدشود. بنابراین این ظروف و نیز ورقه های آلومینیومی (فویل) را داخل سطل زباله نیندازید.

▪ از کیسه های پلاستیکی می توان بارها استفاده کرد. بنابراین آنها را دور نیندازید بلکه به خریداران دوره گرد تحویل دهید.

▪ برای خرید از ساک های خرید پارچه ای استفاده کنید. سعی کنید خرید را کلی انجام دهید تا یک بار از کیسه یا دیگر لوازم بسته بندی استفاده شود. در صورت امکان شیرینی و آجیل را در پاکت کاغذی بخرید. هنگام خرید از بسته بندی های زاید توسط فروشنده جلوگیری کنید. چه لزومی دارد کالایی که در جعبه مقوایی قرار گرفته و نایلونی هم روی آن کشیده شده مجدداً در کیسه نایلونی قرار گیرد؟

▪ اگر در حیاط خانه تان باغچه دارید، می توانید مقداری از زباله ها و پسماندهای آشپزخانه مثل پوست تخم مرغ، استخوان، ضایعات سبزی و میوه، ضایعات گوشتی و دیگر مواد قابل تجزیه را در گوشه ای از باغچه به کمپوست تبدیل کنید.

بنابراین نه تنها کمک زنان بلکه حمایت تمام انسان ها در این موارد کمک بزرگی به تحقق اهداف زیست محیطی می کند.